Dünya ölkələri içərisində ilk dəmir yolu 1825-ci ildə İngiltərədə açılan Liverpul-Mançester xətti olub. Şimali Azərbaycanda ilk dəmir yolunun çəkilməsi və onun inkişaf etməsi burada neft sənayesinin yaranması, çıxarılan xam neftin emal müəssisələrinə və satış bazarlarına daşınması ilə əlaqədar olub.

Bakı ətrafındakı ərazilərdə xam neft uzun müddət kustar üsulla çıxarılmış və əsasən Şimali Azərbaycanda, Yaxın və Orta Asiya ölkələrində, Rusiya və Hindistanda işıqlandırma və müalicə üçün istifadə edilmişdi. Əsas neftçıxarma rayonlarından (Sabunçu, Suraxanı, Balaxanı) neftin Bakı neftayırma zavodlarına və Xəzər dənizi vasitəsilə çar Rusiyasının mərkəzi rayonlarına daşınması olduqca primitiv üsulla – karvanla, taxta çənlərdə və tuluqlarda icra edilirdi ki, onların da sayı 10 minə çatırdı. Belə bir üsul baha başa gəlir və neft işinin gələcək inkişafına ciddi əngəl yaradırdı.

Bakının neft sənayeçiləri daha çox gəlir götürmək üçün dəmir yolu xəttlərinin və boru kəmərlərinin çəkilməsində olduqca maraqlı idilər. Beləliklə, mübaliğəsiz demək olar ki, Bakıda və Şimali Azərbaycanda dəmir yolunun çəkilməsinin əsil səbəbkarı Bakı nefti və onun sənaye emalı məsələsi olub.

Cənubi Qafqaz dəmiryolu şəbəkəsinin tikintisi XIX əsrin II yarısından etibarən ayrı-ayrı məntəqələr üzrə Rusiya İmperiyası hökumətinin vəsaitləri hesabına aparılıb və ilk dəfə uzunluğu 285 verstdən ibarət Poti-Tiflis sahəsi çəkilib . Bölgədə dəmiryolu şəbəkəsinin tikintisi üzrə aparılan işlər 1867-ci il iyunun 27-də 81 il müddətinə ingilis sahibkarları Perkins və Pauerə verilmişdi. Cənubi Qafqaz dəmiryolunun metal körpü və aralıq hissələri, dirək-istinadlar, relslər, həmçinin dəmir yolu nəqliyyat vasitələri dəniz yolu ilə xaricdən gətirilmişdi.

Tikintinin Tiflisdən Bakıya qədər 515 verstdən ibarət olan şərq hissəsi Poti-Tiflis dəmiryolu cəmiyyəti tərəfindən icra edilmişdi. 1879-cu il oktyabrın 22-də Poti-Tiflis dəmiryolu cəmiyyətinin adı dəyişdirilərək, “Cənubi Qafqaz cəmiyyəti” adlandırıldı.

1880-cı ildə başlanmış Poti-Tiflis-Bakı dəmiryolu xəttinin çəkilişi üzrə işlər 8 may 1883-cü ilədək, yəni Bakıya qədər ikitərəfli hərəkət açılanadək davam etdirilmişdi. Eyni zamanda Samtredi stansiyasından Batuma qədər olan sahənin tikintisi də davam etdirilərək, 1883-cü il mayın 21-də başa çatdırılmışdı.

1888-ci ildə Cənubi Qafqaz dəmiryolu cəmiyyəti tərəfindən Bakıdan Sabunçuya sonra isə Suraxanıya qədər, eləcə də Bakıdan neft sığınacağına qədər dəmiryolu qolları çəkilmişdi. Daha sonrakı vaxtlarda digər xəttlər, o cümlədən Ələt stansiyasından Culfa stsiyasınadək olan yollar çəkilmişdi.


Neft sahibkarları tərəfindən mədənlərlə neftayırma zavodları arasında dəmir yolunun çəkilməsi haqqında dəfələrlə Nazirlər Komitəsinə müraciətlər edilmiş və nəhayət ki, Nazirlər Komitəsinin çar II Aleksandrın iştirakı ilə 1878-ci il iyunun 16-da keçirilən iclasında neft sənayesi sahəsində dəmir yolunun tikintisi layihəsi təsdiq olunmuşdu. Layihəyə əsasən 25,2 verst uzunluğunda olan dəmir yolunun çəkilməsi "Poti-Tiflis" Dəmir Yolu Cəmiyyətinə həvalə edilir. Cəmiyyət bir il altı ay ərzində xətlərin inşa edilməsini üzərinə götürür. Tikintiyə rəhbərlik mühəndis Krubetsə tapşırılır.

Az bir vaxtda Bakıya tikinti üçün lazım olan materiallar və avadanlıqlar göndərilir. 1878-ci ilin dekabr ayında Krubetsin şəhər rəhbərliyinə göndərdiyi məktubda bildirir ki, Qara şəhərdə avadanlıqların saxlanılması üçün əlavə anbarların tikinlməsinə böyük ehtiyac var.

Dəmir yolunun çəkilməsi üçün əsas vəzifələrdən biri tez bir zamanda Balaxanı, Suraxanı zolağına düşən ərazilərin özgələşdirilməsi prosesini həyata keçirmək idi. Şəhər rəhbərliyi bu torpaqların qiymətləndirilməsini xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyevin rəhbərlik etdiyi ictimai komissiyaya tapşırır. Komissiya araşdırma apararaq 21 desyatindən çox olan özgələşdirilən torpaq sahələrini 34.580 rubl miqdarında qiymətləndirir. Bütövlükdə neft sahəsində dəmir yolu xətlərinin tikinti xərcləri isə 784 min 872 rubl təşkil edirdi.

Dəmir yolunun inşasına 1878-ci ildə başlanılır və 1879-cu ildə başa çatır. Dekabrın 17-dən etibarən Balaxanı, Suraxanı, Sabunçu stansiyalarında daşınmaq üçün yüklər qəbul edilir. Uzunluğu cəmi 20 km olan Bakı-Sabunçu-Suraxanı dəmir yolu xəttinin inşası 1878-ci ildə başlanılıb, 1880-ci ildə başa çatdırılır və həmin ilin yanvarın 20-də onun rəsmi açılışı olur.

XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəlində Şimali Azərbaycan ərazisində daha bir necə dəmir yolu xətti çəkilib istifadəyə verilmişdi. 1879-cu ilin 22 dekabrında Cənubi Qafqaz dəmir yolu hissəsinin 515 verst uzunluğundakı Bakı-Tiflis dəmir yol magistralının çəkilişinə icazə verilmiş, 1900-cü ildə 217 verstlik Bakı-Dərbənd dəmir yolu işə salınmışdı.

1899-cu ildə Tiflis-Qars dəmir yolu (uzunluğu 282 verst) istismara verildi və elə həmin il bu yolun üzərindəki Aleksandropol (Gümrü) stansiyasından İrəvana (uzunuluğu 147 verst), oradan da Culfaya (uzunluğu 177 verst) doğru dəmir yolu xətlərinin tikintisinə start verildi. 1900-cü ildə Cənubi Qafqaz yolları Çar Rusiyası dəmir yollarına birləşdirildikdən sonra həmin yollarda Rusiya yüklərinin yeni axını başladı.

1908-ci il 20 yanvar tarixində Tiflis şəhəri ilə Culfa arasında dəmir yol magistralı istifadəyə verildi. Coğrafi mövqeyinə görə Qara dənizlə Xəzər dənizini əlaqələndirən, həmçinin Qara dəniz limanlarından yüklərini Cənubi Qafqaza, oradan isə İran və Orta Asiyaya bazarlarına və geriyə göndərmək istəyən rus və avropa fabrika sahibləri və iş adamları üçün Batum-Bakı xətti əsas magistral və ən qısa tranzit yoluna çevrildi.


1918-ci il mayın 28-də Yaxın Şərqdə, Türk Dünyasında ilk demokratik, dünyəvi dövlət olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaradıldıqdan sonra da Cənubi Qafqaz dəmiryolları Azərbaycan üçün xüsusi əhəmiyyətini itirməmişdi. Rusiya İmperiyası ərazisində 1917-ci ilin oktyabr çevirilişindən sonra baş vermiş ictimai-siyasi dəyişikliklə nəticəsində impreriyanın dağıntıları üzərində bir sıra yeni dövlətlər yarandı və o cümlədən Cənubi Qafqazda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, Gürcüstan öz müstəqilliklərini elan etdilər. Ermənistan adlanan qondarma dövlət isə paytaxt İrəvan şəhəri olmaqla tarixi Azərbaycan torpaqlarında yaradıldı.

(Ardını buradan oxuya bilərsiniz)

Cəbi Bəhramov
Tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent